Στην αγκαλιά της θάλασσας, εκεί όπου η ματιά ακουμπά για να ανασάνει πάνω στο μπλε του νερού και στο λευκό του σύννεφου, στέκουν οι φάροι. Φάροι πέτρινοι, τσιμεντένιοι και πλινθόκτιστοι που βρίσκονται σε ακρωτήρια, απόκρημνες πλαγιές ή ερημικές παραλίες. Περήφανοι. Μοναχικοί. Αγέρωχοι.Μεταξύ ουρανού και θάλασσας, απλώνουν στη νύχτα το σημάδι τους σε πλοία περαστικά, ενώ όταν η μέρα προβάλλει σεμνά, υποτάσσονται στο μεγαλείο του φωτός. Ο φάρος, το μάτι του καπετάνιου, αλλά και ο φάρος, το μάτι του μοναχικού φαροφύλακα, που επιμένει να δηλώνει πως είναι εκεί, με συντροφιά τις εικόνες από πλοία και βάρκες που χάνονται στον ορίζοντα.
Για τους φάρους που πρωτολειτούργησαν στο ελεύθερο Ελληνικό κράτος δεν έχει εξακριβωθεί ο τρόπος στρατολόγησης των φαροφυλάκων. Το μόνο που είναι εξακριβωμένο για τους πρώτους εκείνους φαροφύλακες είναι η μισθοδοσία τους. Σε προϋπολογισμούς του κράτους εντοπίσθηκαν σχετικά κονδύλια. Στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της 21 Οκτωβρίου 1849 καθορίζεται σε 40 δραχμές ο μηνιαίος μισθός.Τον Ιανουάριο του 1870 με Βασιλικό Διάταγμα επισημοποιείται η συγκρότηση του προσωπικού των φάρων με απόσπαση ανδρών του Πολεμικού Ναυτικού. Με το ίδιο
Διάταγμα η στρατολόγηση επεκτείνεται στους απόμαχους του Αγώνα, ως μέριμνα για τα γηρατειά τους. Το 1880 μπαίνουν οι βάσεις για το σχηματισμό ειδικού σώματος φαροφυλάκων. Καθορίζεται τότε, ναύτες του Πολεμικού Ναυτικού να υπηρετούν στους φάρους 4 χρόνια με μηνιαίες αποδοχές 50 δραχμών. Το 1887 για όσους υπηρετούν σε απόκεντρους φάρους έδιναν επιπλέον του μισθού επίδομα τροφής 30 δρχ. έναντι 20 δρχ. που έπαιρναν οι υπόλοιποι. Το κράτος παρείχε για τη μεταφορά τους μια λέμβο ή υποζύγιο με 10 δρχ. για τη διατροφή του.
Διάταγμα η στρατολόγηση επεκτείνεται στους απόμαχους του Αγώνα, ως μέριμνα για τα γηρατειά τους. Το 1880 μπαίνουν οι βάσεις για το σχηματισμό ειδικού σώματος φαροφυλάκων. Καθορίζεται τότε, ναύτες του Πολεμικού Ναυτικού να υπηρετούν στους φάρους 4 χρόνια με μηνιαίες αποδοχές 50 δραχμών. Το 1887 για όσους υπηρετούν σε απόκεντρους φάρους έδιναν επιπλέον του μισθού επίδομα τροφής 30 δρχ. έναντι 20 δρχ. που έπαιρναν οι υπόλοιποι. Το κράτος παρείχε για τη μεταφορά τους μια λέμβο ή υποζύγιο με 10 δρχ. για τη διατροφή του.
Το «Σώμα των Φαροφυλάκων» προπολεμικά, επάνδρωναν 468 άτομα, με στρατιωτική δομή λειτουργίας. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν απλά παραδεκτές, όμως η συχνότητα επικοινωνίας με τον υπόλοιπο κόσμο ήταν υποτυπώδης. Αντίστοιχα περιορισμένα ήταν και τα μέσα διαβίωσης, ενώ σε πολλές περιπτώσεις τις συνθήκες επιδείνωναν μακράς διάρκειας κακοκαιρίες, με ότι αυτό συνεπάγεται σε θέματα ανεφοδιασμού και υγείας. Γίνεται έτσι εύκολα κατανοητό πως για να ευδοκιμήσει κανείς στο επάγγελμα του φαροφύλακα, δεν έπρεπε να είναι μόνο ανθεκτικός σωματικά, αλλά και ψυχολογικά και να αντέχει σε μακρές περιόδους απομόνωσης και προσαρμογής στο ιδιαίτερα λιτό περιβάλλον. Αντίστοιχα, έπρεπε να επιδεικνύουν αυξημένο αίσθημα ευθύνης, και προσήλωσης στο καθήκον, αφού η κακή ή πλημμελής λειτουργία του φάρου εγκυμονεί τεράστιους κινδύνους για την ασφάλεια των ναυτικών και των πλοίων τους.
Η απομόνωση και το «περιορισμένο» περιβάλλον, οδήγησαν στη δημιουργία κάποιων ιδιαίτερων δεσμών των φαροφυλάκων προς τις οικογένειές τους, αλλά και μεταξύ τους. Δεν είναι λίγα τα περιστατικά που μπορούν οι ίδιοι να διηγηθούν, όπου με τρόπο γλαφυρό περιγράφουν συγκλονιστικά περιστατικά που αφορούν στις σχέσεις τους κατά την ώρα του καθήκοντος. Η οικογένεια εξαρτόνταν από τον φαροφύλακα και τον ακολουθούσε. Σε περιπτώσεις απομακρυσμένων ή απομονωμένων φάρων τον ακολουθούσε στις μετακινήσεις του. H οικογένεια δεν περιοριζόταν στην απλή παρουσία, αλλά επεκτείνονταν και στο χώρο της ειδικής αποστολής του φαροφύλακα. Συνεισέφερε στην επιτήρηση του φάρου. Tο αίσθημα ευθύνης και προσήλωσης στο καθήκον μεταγγιζόταν αυτόματα σε όλα τα μέλη της. Ήταν μια κατηγορία ανθρώπων ιδιόμορφη, μια μικρή κοινωνία. Mια κοινωνική τάξη ξεχωριστή, όχι μόνο για το χαμηλό οικονομικό της επίπεδο. Ξεχωριστή και για το μορφωτικό της επίπεδο που της επέβαλε η απομόνωση. Ξεχωριστή και για το πολιτιστικό της επίπεδο που της επέβαλε η διασπορά. Ξεχωριστή για τις συνθήκες διαβίωσης, ακόμη κι επιβίωσης που της επέβαλε η αποστολή. Ξεχωριστή για την ευθύνη, για την κοινωνική της προσφορά, για την αφάνειά της. Πριν από την έκρηξη του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου είχε αγγίξει την κορυφή της πληθυσμιακής της ανάπτυξης. Aν υπολογίσουμε και τις οικογένειες των φαροφυλάκων με την άμεση εμπλοκή και ανάμιξή τους, το προσωπικό των φάρων κάλυπτε τον πληθυσμό μιας μικρής επαρχιακής πόλης.
Η απομόνωση και το «περιορισμένο» περιβάλλον, οδήγησαν στη δημιουργία κάποιων ιδιαίτερων δεσμών των φαροφυλάκων προς τις οικογένειές τους, αλλά και μεταξύ τους. Δεν είναι λίγα τα περιστατικά που μπορούν οι ίδιοι να διηγηθούν, όπου με τρόπο γλαφυρό περιγράφουν συγκλονιστικά περιστατικά που αφορούν στις σχέσεις τους κατά την ώρα του καθήκοντος. Η οικογένεια εξαρτόνταν από τον φαροφύλακα και τον ακολουθούσε. Σε περιπτώσεις απομακρυσμένων ή απομονωμένων φάρων τον ακολουθούσε στις μετακινήσεις του. H οικογένεια δεν περιοριζόταν στην απλή παρουσία, αλλά επεκτείνονταν και στο χώρο της ειδικής αποστολής του φαροφύλακα. Συνεισέφερε στην επιτήρηση του φάρου. Tο αίσθημα ευθύνης και προσήλωσης στο καθήκον μεταγγιζόταν αυτόματα σε όλα τα μέλη της. Ήταν μια κατηγορία ανθρώπων ιδιόμορφη, μια μικρή κοινωνία. Mια κοινωνική τάξη ξεχωριστή, όχι μόνο για το χαμηλό οικονομικό της επίπεδο. Ξεχωριστή και για το μορφωτικό της επίπεδο που της επέβαλε η απομόνωση. Ξεχωριστή και για το πολιτιστικό της επίπεδο που της επέβαλε η διασπορά. Ξεχωριστή για τις συνθήκες διαβίωσης, ακόμη κι επιβίωσης που της επέβαλε η αποστολή. Ξεχωριστή για την ευθύνη, για την κοινωνική της προσφορά, για την αφάνειά της. Πριν από την έκρηξη του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου είχε αγγίξει την κορυφή της πληθυσμιακής της ανάπτυξης. Aν υπολογίσουμε και τις οικογένειες των φαροφυλάκων με την άμεση εμπλοκή και ανάμιξή τους, το προσωπικό των φάρων κάλυπτε τον πληθυσμό μιας μικρής επαρχιακής πόλης.
Το εσωτερικό λιτό και λιγοστά τα αντικείμενα που τους συντροφεύουν κατά την παραμονή τους. Ένα ραδιόφωνο, μια εφημερίδα, ένα περιοδικό και μερικές φορές και τηλεόραση. Οι εικόνες της Παναγιάς και του Αϊ-Νικόλα πάντα κρεμασμένες στον τοίχο για τα... δύσκολα. Ο ξενώνας και ο πύργος λειτουργούν σαν ένας οργανισμός με άμεση επικοινωνία. Οι χώροι της οικίας διαθέτουν δωμάτια, μαγειρείο και αποθήκες καυσίμων. Οι κοιτώνες των φαροφυλάκων, απόλυτα λιτοί, καταλάμβαναν ένα ή δύο δωμάτια. Η κουζίνα είχε εστία με ξύλα –και αργότερα με υγραέριο–, ψυγείο με πετρέλαιο και αργότερα με ηλεκτρικό. Ο φούρνος, με ξύλα, βρισκόταν έξω και δίπλα στο κυρίως κτήριο, όπως και τις περισσότερες φορές οι εγκαταστάσεις υγιεινής. Οι χώροι αποθήκευσης χρήσιμων εφοδίων για τη λειτουργία του φάρου περιλάμβαναν εργαλεία, ειδικά αναλώσιμα, ειδικά εξαρτήματα και βέβαια καύσιμα (πετρέλαιο). Ο χρόνος στον φάρο κυλά πολύ αργά. Κατά διαστήματα εμφανίζονται και κάποιοι επισκέπτες, που είτε έφτασαν μέχρι τον φάρο τυχαία είτε ακολουθώντας τα μονοπάτια για να απολαύσουν τη θέα και το ηλιοβασίλεμα.
Κανονικά η δουλειά του φαροφύλακα ήταν να ανάψει τον φάρο και να τον κουρδίσει. Όταν οι φάροι λειτουργούσαν με πετρέλαιο οι φαροφύλακες είχαν μεταξύ άλλων την αρμοδιότητα να “φορτώνουν” κάθε έξι ώρες τους φάρους προκειμένου να λειτουργούν. Αντιμέτωπος καθημερινά με τις πιο δύσκολες συνθήκες της φύσης, έπρεπε στην διάρκεια της βάρδιας του, να ανάψει τον φάρο, να είναι μετά πάνω στον κλωβό – το φωτιστικό μηχάνημα – για να ρυθμίζει το συρματόσχοινο με το βαρίδι που αποτελούσε τον μηχανισμό περιστροφής – περίπου όπως ο μηχανισμός του ρολογιού – σε τακτά χρονικά διαστήματα. Η εργασία ήταν σκληρή και εξαιρετικά υπεύθυνη.
Κατά τη διάρκεια της ημέρας, ο φαροφύλακας είχε τον καθαρισμό από τα υπολείμματα της καύσης, τον ανεφοδιασμό σε καύσιμα, την άντληση του νερού από την ομβροδεξαμενή, τις προμήθειες, το μαγείρεμα και το προσωπικό του νοικοκυριό. Βέβαια στις καλοσύνες, που υπήρχαν αρκετές ακόμα και στο καταχείμωνο, βρίσκονταν η ευκαιρία για ψάρεμα, για κυνήγι – ειδικά λαγών και αγριοκούνελων – για συλλογή σαλιγκαριών, μανιταριών, αγριόχορτων και βοτάνων.
Η δουλειά του φαροφύλακα ήταν δύσκολη. Ζούσαν απομονωμένοι σε μια βραχονησίδα, συνήθως για όλη τους της ζωή. Τα περιστατικά ήταν πάρα πολλά, γιατί υπάρχουν φανάρια πολύ μακριά, με δύσκολες συνθήκες ζωής, αλλά εκεί μπαινόβγαιναν με καΐκι που πλήρωνε η υπηρεσία. Ενώ στα φανάρια που είναι κοντά, μπαινόβγαιναν μόνοι τους με τη βάρκα και όταν είχε φουρτούνες πολλές φορές κινδύνευαν. Οι προμήθειες για τη δεκαήμερη παραμονή στον φάρο πρέπει να μεταφερθούν με τα χέρια. Τρόφιμα, νερό, υλικά και εργαλεία για τις επισκευές μεταφέρονται συχνά από δύσβατα και επικίνδυνα μονοπάτια. Η πρόσβαση σε μερικούς φάρους αποτελεί μια ξεχωριστή εμπειρία. Η έλλειψη ασφαλούς δεσίματος και προστατευμένου αγκυροβολίου καθιστά την προσέγγιση δύσκολη και μερικές φορές αδύνατη. Σε περίπτωση κακοκαιρίας, η αναχώρηση από τον φάρο μπορεί να καθυστερήσει για μέρες...
Δεν σπανίζουν οι περιπτώσεις που οι άνθρωποι των φάρων απομονώνονταν για μεγάλα χρονικά διαστήματα εξαιτίας μιας παρατεινόμενης κακοκαιρίας ή προβλημάτων επικοινωνίας. Σε τέτοιες περιπτώσεις μπορούσαν να υποφέρουν και από πείνα ή να μένουν αβοήθητοι σε προβλήματα υγείας.
Στις ημέρες μας οι ηλεκτρικοί και ηλιακοί φάροι που υπάρχουν έχουν άλλες ανάγκες. Τώρα πια οι φάροι δουλεύουν με ηλιακή και με ηλεκτρική ενέργεια. Οι φαροφύλακες είναι λοιπόν πια διακοσμητικοί. Κάνουν απλώς κανένα βαψιματάκι, ένα μερεμέτι, τέτοια πράγματα. Είναι λίγοι πλέον οι φαροφύλακες που μένουν μόνιμα στους φάρους, μόλις οκτώ που εξακολουθούν να ζουν σε ακρωτήρια και βραχονησίδες, και αυτοί υπό συνθήκες πολύ καλές, με τηλεόραση, κινητά τηλέφωνα. «Εδώ είσαι μόνο εσύ και η θάλασσα»,λένε οι άνθρωποι που έχουν σαν σπίτι τους, τους φάρους του Αρχιπελάγους. Οι υπόλοιποι φαροφύλακες-από τους 72 συνολικά που υπάρχουν- πηγαίνουν καθημερινά στους φάρους για κάποιες ώρες». Συντηρούν τα μηχανήματα του φάρου, ελέγχουν τις λειτουργίες του, ειδοποιούν την υπηρεσία όταν υπάρχει κάποιο πρόβλημα. Ταυτόχρονα επιμελούνται το κτίριο, το βάφουν, το καθαρίζουν.
Υπάρχουν ακόμη κάποιοι φαροφύλακες σε φάρους ακριτικούς, έστω και αν αυτοί έχουν γίνει αυτόματοι. Στους Οθωνούς π.χ. υπάρχει φαροφύλακας. Η σημασία του φαροφύλακα σε παραμεθόριες περιοχές ήταν και παραμένει εξαιρετικά σημαντική. Η καθημερινή έπαρση της σημαίας και ο έλεγχος του χώρου που επιτηρεί, αποτελούν εθνική υπηρεσία ύψιστης σημασίας. Όταν υπάρχει κάπου φαροφύλακας, μεταξύ των άλλων, ανεβάζει και τη σημαία και λέει πως εδώ είναι Ελλάδα! Οι κλασσικές σημαίες στους φάρους έχουν πια αντικατασταθεί δυστυχώς με λαμαρίνες! Αν υπήρχε φαροφύλακας στην Καλόλιμνο δεν θα είχαν ίσως γίνει τα Ίμια! Κανονικά σε τέτοιους φάρους πρέπει να υπάρχουν φαροφύλακες! Όταν ένας φάρος είναι δίπλα στην Τουρκία ή την Αλβανία δεν μπορείς να τον αφήνεις και να φεύγεις! Κατ' αρχάς περνάνε πολλοί λαθρομετανάστες στα ερημονήσια, οι οποίοι προκαλούν πολλές ζημιές και κλοπές. Απίστευτα πράγματα αξίας έχουν χαθεί από τους φάρους.
