Η πύλη του κτήματος Χαϊδάρι στα δυτικά του πύργου Παλατάκι (φωτ. Σπ. Παναγιωτόπουλος)
Στον χώρο της μεγάλης μάχης του Χαϊδαρίου βρίσκεται πυργοειδές κτίσμα, γνωστό στο ευρύ κοινό ως Παλατάκι. Τόσο το κτήριο, όσο και η γύρω περιοχή έχουν ανακηρυχθεί διατηρητέος ιστορικός τόπος από το Υπουργείο Πολιτισμού από το 1979. To Παλατάκι αποτελεί τυπικό δείγμα αρχιτεκτονικής ρομαντικού ιστορισμού με νεογοτθικά στοιχεία. Βασικά του χαρακτηριστικά είναι ο φρουριακός χαρακτήρας (επάλξεις, γωνιακοί πύργοι, στενά παράθυρα), οι ραδινές αναλογίες και τα γοτθικίζοντα διακοσμητικά στοιχεία (παράθυρα επιστεφόμενα από οξυκόρυφα τόξα, εξωτερικός κεραμοπλαστικός διάκοσμος, διαμόρφωση επάλξεων και γωνιακών πυργίσκων). Ο πύργος διαθέτει δύο ορόφους, δώμα και ημιυπόγειο, όπου βρίσκονταν τα μαγειρεία και οι βοηθητικοί χώροι. Οι όροφοι αποτελούνται από μικρό αριθμό ψηλοτάβανων αιθουσών, οι μεγαλύτερες από τις οποίες χρησιμοποιούνταν ως τραπεζαρίες και χώροι υποδοχής. Τα ταβάνια είναι κοσμημένα με οροφογραφίες εξαιρετικής ποιότητας. Ο μικρός αριθμός των αιθουσών υποδεικνύει ότι το κτήριο χρησιμοποιούνταν ως εξοχική κατοικία, υπόθεση που ενισχύεται και από τη σχετικά μεγάλη απόσταση που χωρίζει το Παλατάκι από το κέντρο των Αθηνών.
Αποψη του πύργου Παλατάκι από τα δυτικά σε επιστολικό δελτάριο του 1901. Διακρίνεται ο περίβολος του κτήματος, καθώς και η πλουσιότατη βλάστηση που περιέβαλλε τον πύργο στις αρχές του 20ού αιώνα.
To κυρίως κτήριο πλαισιωνόταν από βοηθητικά κτίσματα, που περιλάμβαναν ξενώνα, στάβλους (αναψυκτήριο «To Ιστορικό») και ελαιοτριβείο. To συγκρότημα του ξενώνα αποτελείται από τρεις πτέρυγες: η κεντρική είναι διώροφη και πλαισιώνεται από δύο μικρότερες ισόγειες, οι οποίες πρόσκεινται παρατακτικά και εγκάρσια προς αυτό σχηματίζοντας ένα Γ. Σε αντίθεση με το Παλατάκι, ο ξενώνας είναι νεοκλασικού ρυθμού ως προς την αρχιτεκτονική. Τόσο ο πύργος όσο και τα γύρω κτίσματα πλαισιώνονταν από εκτεταμένους κήπους με ανθώνες, φοίνικες, οπωροφόρα και άλλα δέντρα, ώστε να δημιουργείται ένα ειδυλλιακό περιβάλλον.
Η εξοχική έπαυλη ανήκε σε μεγάλο κτήμα έκτασης άνω των τριάντα στρεμμάτων που εκτεινόταν προς τα βόρεια και ανατολικά. Η οριοθέτηση αυτού του κτήματος ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
To κυρίως κτήριο πλαισιωνόταν από βοηθητικά κτίσματα, που περιλάμβαναν ξενώνα, στάβλους (αναψυκτήριο «To Ιστορικό») και ελαιοτριβείο. To συγκρότημα του ξενώνα αποτελείται από τρεις πτέρυγες: η κεντρική είναι διώροφη και πλαισιώνεται από δύο μικρότερες ισόγειες, οι οποίες πρόσκεινται παρατακτικά και εγκάρσια προς αυτό σχηματίζοντας ένα Γ. Σε αντίθεση με το Παλατάκι, ο ξενώνας είναι νεοκλασικού ρυθμού ως προς την αρχιτεκτονική. Τόσο ο πύργος όσο και τα γύρω κτίσματα πλαισιώνονταν από εκτεταμένους κήπους με ανθώνες, φοίνικες, οπωροφόρα και άλλα δέντρα, ώστε να δημιουργείται ένα ειδυλλιακό περιβάλλον.
Η εξοχική έπαυλη ανήκε σε μεγάλο κτήμα έκτασης άνω των τριάντα στρεμμάτων που εκτεινόταν προς τα βόρεια και ανατολικά. Η οριοθέτηση αυτού του κτήματος ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Σύγχρονη άποψη του πύργου Παλατάκι στο Χαϊδάρι από τα ανατολικά
Ο πύργος είναι τυπικό δείγμα αρχιτεκτονικής ρομαντικού ιστορισμού με νεογοτθικά στοιχεία. Βασικά του χαρακτηριστικά είναι ο φρουριακός χαρακτήρας, OL ραδινές αναλογίες και τα γοτθικίζοντα διακοσμητικά στοιχεία, όπως τα παράθυρα με οξυκόρυφα τόξα, ο εξωτερικός κεραμοπλαστικός διάκοσμος, η διαμόρφωση των επάλξεων και των γωνιακών πυργίσκων. Στην ένθετη φωτογραφία, λεπτομέρεια των γωνιαίων πυργίσκων πολυγωνικής διατομής και των διακοσμητικών επάλξεων που επιστέφουν τον πύργο. Κάτω από τις επάλξεις υπάρχει ζώνη από κεραμικά πλακίδια με ανάγλυφη διακόσμηση ροδάκων (φωτ. Σπ. Παναγιωτόπουλος).
To μαρμάρινο τζάκι στη μεγάλη αίθουσα του πρώτου ορόφου του πύργου (φωτ. Σπ. Παναγιωτόπουλος)
Πιθανότατα, πρώτος ιδιοκτήτης του υπήρξε ο Χαϊδάρ πασάς, ο οποίος έδωσε και το όνομά του στο κτήμα και την ευρύτερη περιοχή. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του αγωνιστή Χρήστου Βυζάντιου που έλαβε μέρος στις μάχες του Χαϊδαρίου τον Αύγουστο του 1826, η οποία παρατίθεται παραπάνω, στην περιοχή υπήρχε τειχισμένο αγρόκτημα με πύργο στο εσωτερικό του. Βέβαια, ο πύργος που αναφέρει ο Βυζάντιος δεν είναι δυνατόν να ταυτιστεί με το Παλατάκι, καθώς η αρχιτεκτονική μορφή του δεύτερου δεν επιτρέπει χρονολόγηση νωρίτερα από τη δεκαετία του 1830, αν όχι αργότερα. Προφανώς, ο πύργος που υπήρχε στο Χαϊδάρι το καλοκαίρι του 1826 κατεδαφίστηκε, προκειμένου να οικοδομηθεί το Παλατάκι. Η ακριβής χρονολογία ανέγερσης του πύργου είναι ασαφής. Σε γενικές γραμμές τοποθετείται στις πρώτες μετεπαναστατικές δεκαετίες, όταν ο ρομαντικός αρχιτεκτονικός ρυθμός ήταν αρκετά δημοφιλής. Κάποιοι ερευνητές αποδίδουν τον σχεδιασμό του στον Γάλλο αρχιτέκτονα FranQois Boulanger (1807-1875). Ο Boulanger θεωρείται από πολλούς και ο αρχιτέκτονας του Πύργου της Βασιλίσσης στο Ίλιον, με τον οποίο το Παλατάκι έχει αρκετές μορφολογικές ομοιότητες. Αυτές εντοπίζονται κυρίως στον φρουριακό χαρακτήρα, ο οποίος είναι ιδιαίτερα εμφανής στις επάλξεις που επιστέφουν το κτήριο και τους γωνιακούς πύργους. Τόσο ως προς την εξωτερική μορφή, όσο και ως προς τη διαμόρφωση των εσωτερικών χώρων, η βασίλισσα Αμαλία (1818-1875) ζήτησε από τον αρχιτέκτονα να ακολουθήσει ως πρότυπο το ανάκτορο Hohenschwangau του εξαδέλφου της διαδόχου Μαξιμιλιανού στο Schwanstein της Βαβαρίας. Ο Πύργος Βασιλίσσης εγκαινιάστηκε τον Αύγουστο του 1854.
Σταμάτιος Κλεάνθης (1802-1862)
Μια άλλη εκδοχή θέλει ως δημιουργό του χαϊδαριώτικου πύργου τον αρχιτέκτονα και πολεοδόμο Σταμάτιο Κλεάνθη (1802-1862), ιδιαίτερα γνωστό από τα γοτθικίζοντα μέγαρα της Δουκίσσης της Πλακεντίας στην Πεντέλη και το κέντρο της σημερινής Αθήνας. Ο Κλεάνθης θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της ρομαντικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, αν και ασχολήθηκε αρκετά και με τον νεοκλασικισμό. Με βάση τη σύνδεση του χαϊδαριώτικου πύργου με τον Κλεάνθη, καθώς και την εξοχική του θέση, έχει υποτεθεί ότι το Παλατάκι χτίστηκε κατά παραγγελία της Sophie de Marbois (1785-1854), γνωστής και ως Δούκισσας της Πλακεντίας (Duchesse de Plaisence). Μάλιστα, αναφέρεται και θρύλος, σύμφωνα με τον οποίο η Δούκισσα χρησιμοποιούσε το Παλατάκι για τις μυστικές συναντήσεις της με τον λήσταρχο Νταβέλη. Επίσης, κάποιοι ερευνητές θεωρούν ότι ο αρχικός ιδιοκτήτης του πύργου ήταν ο βασιλιάς Όθωνας Α' (1815-1867). Ακολούθως το οίκημα πέρασε στην ιδιοκτησία του φιλότεχνου Τήνιου τραπεζίτη Νικόλαου Νάζου (1813-1888), όπου και παρέμεινε μέχρι το 1886. Ο Νάζος, που για ένα διάστημα υπήρξε διευθυντής του Ωδείου Αθηνών, μετέτρεψε το Παλατάκι σε καλλιτεχνικό κέντρο, όπου σύχναζαν οι μεγάλοιΈλληνες ζωγράφοι Νικηφόρος Λύτρας (1832-1904) και Νικόλαος Γύζης (1842-1901). Αδιάψευστα ίχνη της παρουσίας τους εκεί αποτελούν οι τοιχογραφίες στον ξενώνα, καθώς και στον μικρό ναό του Αγίου Γεωργίου, ο οποίος βρισκόταν εντός των ορίων του αγροκτήματος. Στη συνέχεια ιδιοκτήτης του πύργου έγινε ο Γεώργιος θων, επιμελητής των ανακτόρων επί Γεωργίου Α'.
Σύγχρονη άποψη του πύργου Παλατάκι από τα νότια. Τα στενά γοτθικά παράθυρα και η επίστεψη από επάλξεις καθιστούν το οικοδόμημα τυπικό δείγμα αθηναϊκής ρομαντικής αρχιτεκτονικής (φωτ. Σπ. Παναγιωτόπουλος).
Ο Θων, γνωστός κυρίως από την έπαυλή του στους Αμπελόκηπους, είναι υπεύθυνος για την τοποθέτηση της μαρμάρινης στήλης προς τιμήν του Κάρολου Φαβιέρου μπροστά στην είσοδο του πύργου. Η στήλη επιστεφόταν από προτομή του Γάλλου αξιωματικού, η οποία δεν βρίσκεται πλέον στην αρχική της θέση. Στις αρχές του 20ού αιώνα το Παλατάκι αναφέρεται ότι πέρασε στην ιδιοκτησία του Χιώτη εφοπλιστή Αντώνιου Παλιού. Τότε η έπαυλη ανακαινίστηκε συστηματικά. Πιθανότατα σε αυτή τη φάση θα πρέπει να αποδοθούν και οι οροφογραφίες του κυρίως κτίσματος, καθώς και η επιγραφή «ΚΡΕΙΣΣΟΝ ΦΘΟΝΟΣ ΟΙΚΤΙΡΜΟΥ» που κοσμεί τον χώρο πάνω από το τζάκι της κυρίως αίθουσας του πρώτου ορόφου.
Κάποιες πηγές παρουσιάζουν ως ιδιοκτήτη του χαϊδαριώτικου πύργου κατά τα τέλη του 19ου και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα τον μεγαλοκτηματία Γεώργιο Παχύ. Ο γάμος του Παχύ με την Αιμιλία Σκουζέ, γόνο μεγάλης αθηναϊκής οικογένειας γαιοκτημόνων, συνένωσε μεγάλες εκτάσεις γης από τον Άγιο Αντώνιο Αμφιάλης έως τη σημερινή λεωφόρο Καβάλας, στο ύψος όπου βρίσκεται το Παλατάκι. To 1894 η Αιμιλία δεξιώθηκε τη βασίλισσα Όλγα και ολόκληρη την αριστοκρατία των Αθηνών με μεγάλη επιτυχία. Η δεξίωση έλαβε χώρα στους ανθισμένους κήπους της έπαυλης και περιλάμβανε εκλεκτούς μεζέδες, άφθονη μπίρα και εκλεκτό κρασί από τα αμπέλια της περιοχής.
Κατά την περίοδο 1957-1971 το Παλατάκι στέγασε την ψυχιατρική κλινική «Άγιος Ιωάννης», γεγονός που προκάλεσε σοβαρότατες ζημιές στο εσωτερικό του κτίσματος. To 1985 περιήλθε στην ιδιοκτησία του Δήμου Χαϊδαρίου και αμέσως ξεκίνησαν οι εργασίες επισκευής και αποκατάστασης του μνημείου. Σήμερα ο πύργος Παλατάκι στεγάζει το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Χαϊδαρίου. Αναλυτική αναφορά στις εργασίες αναστήλωσης του πύργου από τον Δήμο Χαϊδαρίου γίνεται στην επόμενη ενότητα.
http://www.haidari.gr
Κάποιες πηγές παρουσιάζουν ως ιδιοκτήτη του χαϊδαριώτικου πύργου κατά τα τέλη του 19ου και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα τον μεγαλοκτηματία Γεώργιο Παχύ. Ο γάμος του Παχύ με την Αιμιλία Σκουζέ, γόνο μεγάλης αθηναϊκής οικογένειας γαιοκτημόνων, συνένωσε μεγάλες εκτάσεις γης από τον Άγιο Αντώνιο Αμφιάλης έως τη σημερινή λεωφόρο Καβάλας, στο ύψος όπου βρίσκεται το Παλατάκι. To 1894 η Αιμιλία δεξιώθηκε τη βασίλισσα Όλγα και ολόκληρη την αριστοκρατία των Αθηνών με μεγάλη επιτυχία. Η δεξίωση έλαβε χώρα στους ανθισμένους κήπους της έπαυλης και περιλάμβανε εκλεκτούς μεζέδες, άφθονη μπίρα και εκλεκτό κρασί από τα αμπέλια της περιοχής.
Κατά την περίοδο 1957-1971 το Παλατάκι στέγασε την ψυχιατρική κλινική «Άγιος Ιωάννης», γεγονός που προκάλεσε σοβαρότατες ζημιές στο εσωτερικό του κτίσματος. To 1985 περιήλθε στην ιδιοκτησία του Δήμου Χαϊδαρίου και αμέσως ξεκίνησαν οι εργασίες επισκευής και αποκατάστασης του μνημείου. Σήμερα ο πύργος Παλατάκι στεγάζει το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Χαϊδαρίου. Αναλυτική αναφορά στις εργασίες αναστήλωσης του πύργου από τον Δήμο Χαϊδαρίου γίνεται στην επόμενη ενότητα.
http://www.haidari.gr
